Foto Blog Drzewa Polski: Skupieniec lipowy

Strasznie się w weekend zdziwiłem, jak spotkałem w Brzegu Dolnym lipy drobnolistne oblepione robactwem w masowej liczbie. Szpaler lip był poobsiadany przez dziesiątki tysięcy pluskwiaków. Całe gromady od dołu pnia, wysoko po koronę. Strasznie dziwnie, wręcz apokaliptycznie to wyglądało. Myślałem, że to kowal bezskrzydły. Jednak po konsultacji z Warszawski Dendrolog dowiedziałem się, że to skupieniec lipowy (Oxycarenus lavaterae). Nowość w Polsce od 6 lat.

Skupieniec lipowy (Oxycarenus lavaterae)

Skupieniec lipowy to owad z rzędu pluskwiaków różnoskrzydłych. Samice są długości 5,5 mm do 6 mm, samce są mniejsze prawie o 1 cm. Cechą charakterystyczną owadów dorosłych są czerwone nasady półpokryw, czarne przedplecze, czarna głowa i czułki, a także bezbarwna i przeźroczysta błonka półpokryw. Larwy ostatnich stadiów rozwoju mają czerwonawy grzbiet i niepełne skrzydła. Owad ten zwykle wydaje na świat dwa pokolenia w ciągu roku. Jedna samica składa od 20 do ponad 500 jaj.

Gatunek ten zimuje pod postacią dużych agregacji złożonych z tysięcy osobników dorosłych. Kolonie te usytuowane są w zagłębieniach kory drzew. Do tej pory głównie lipa drobnolistna jest wymieniana, jako gatunek, na którym skupieniec zimuje w Polsce. Owad jest pokarmowo związany z roślinami z rodziny Malvaceae, a lipy (rodzina Tiliaceae) są niewątpliwie bliskimi krewnymi wymienionych roślin żywicielskich. Trudno jednak jednoznacznie stwierdzić, czy lipy stanowią w jakiejś formie źródło pokarmu owada, czy też wyłącznie miejsce jego zimowania. Nie do końca jest znana szkodliwość tego gatunku w odniesieniu do tych drzew. W Polsce nie odnotowano jeszcze uszkodzeń mających znaczenie gospodarcze. Opuszczenie zimowisk przez skupieńca ma miejsce wiosną, w porze kwitnienia lip. Przelot na rośliny z rodziny ślazowatych ma miejsce pod koniec wiosny. Osobniki dorosłe opuszczają drzewa i przelatują na rośliny zielne i krzewy z rodziny Malvaceae, a w szczególności na ślaz dziki (Malva sylvestris). Zatem jeśli lipy stanowią dla tego owada źródło pokarmu, to co najwyżej przez krótki okres w ciągu roku. W cieplejszych rejonach Europy może to powodować pewne szkody. W przypadku powtarzających się masowych nalotów, żer może spowodować osłabienie roślin żywicielskich, a w konsekwencji odbarwianie się liści i wysuszanie pędów.

Cykl życiowy skupieńca lipowego:

hibernacja na lipach (zima) –>
żerowanie na młodych liściach lip osobników pozostałych po przezimowaniu (wiosna) –>
migracja w czasie kwitnienia lip na właściwe rośliny żywicielskie z rodziny Malvaceae celem żerowania (wiosna-jesień) –>
powrót do miejsc zimowania na lipy (jesień) celem zimowej hibernacji.

Tak duża liczba osobników zgromadzonych w jednym miejscu budzi często zaniepokojenie wśród mieszkańców. Podobnie masowe przeloty tego owada mogą powodować zdziwienie osób postronnych. Pluskwiak ten zaczyna bywać uciążliwy, ponieważ wchodzi do mieszkań, a także wydziela nieprzyjemną woń. Nie zaobserwowano jednak, aby wpływał negatywnie na zdrowie mieszkańców. Owady można usuwać mechanicznie dużym strumieniem wody lub strącać i niszczyć osobniki w agregacji.

Całe szczęście skupieniec lipowy jest wrażliwy na niską temperaturę. Spadek temperatury poniżej -15°C powoduje śmierć 99% osobników zimujących w kolonii. Z tego względu, w zależności od intensywnych mrozów, w Polsce do wiosny może przetrwać niewiele tych osobników. Niestety jednak tak mroźnych zim mamy coraz mniej.

Gatunek ten został po raz pierwszy opisany w 1787 roku przez Johana Christiana Fabriciusa pod nazwą Acanthia lavaterae. Polska nazwa zwyczajowa nadana została w 2019 roku przez Barbarę Lis, Marcina Kadeja i Janusza Mazurka. Pierwotnie pluskwiak pochodził z basenu Morza Śródziemnego, obejmującego Wyspy Kanaryjskie, północno-zachodnią część kontynentalnej Afryki Północnej oraz południowo-zachodnią Europę. Jednak do czasu. W 1985 po raz pierwszy znaleziono go w Czarnogórze, w 1994 na Węgrzech, w 1995 na Słowacji, w 1996 w Serbii, w 1998 w Bułgarii, w 1999 w północnej Francji, w 2001 w Austrii, w 2002 w północnej Szwajcarii, w 2003 w Finlandii, w 2004 w Czechach i w Niemczech, w 2009 w Rumunii.

W Polsce po raz pierwszy skupieńca lipowego znaleziono w 2016 roku w Rzeszowie. W 2018 zgłoszono o jego pojawieniu się na Pogórzu Śląskim i Dolnym Śląsku, a w 2019 roku na Górnym Śląsku. W 2019 stwierdzono go już w województwach lubuskim, wielkopolskim, łódzkim i kujawsko-pomorskim. Aktualnie jest już w całej Polsce. Bardzo szybka ekspansja tego owada w ostatnich latach ma oczywiście związek z postępującym ocieplaniem się klimatu.