Rewitalizacja dendrarium Ludwika Młokosiewicza w Lagodechi w Gruzji

Dendrarium na terenie Obszarów Chroniących Przyrodę w Lagodechi w Gruzji zostało odnowione dzięki projektom „Rewitalizacja dendrarium Ludwika Młokosiewicza – etap pierwszy” oraz „Rewitalizacja dendrarium Ludwika Młokosiewicza – etap drugi” dofinansowanych z Narodowego Instytutu Polskiego Dziedzictwa Kulturowego za Granicą „Polonika” w ramach programu Polskie dziedzictwo kulturowe za granicą – wolontariat. Beneficjentem projektu jest Rada Ogrodów Botanicznych i Arboretów w Polsce.

Ludwik Aleksander Młokosiewicz

Ludwik Aleksander Młokosiewicz był polskim przyrodnikiem i leśnikiem, podróżnikiem, odkrywcą i alpinistą związanym z Gruzją, samoukiem zoologiem i botanikiem, niestrudzonym badaczem fauny i flory Kaukazu.

Ludwik Aleksander Młokosiewicz urodził się 25 stycznia 1831 w Warszawie, zmarł 4 sierpnia 1909 w Dagestanie podczas jednej z wypraw. W latach 1853-1862 służył w rosyjskiej armii, a jako miejsce stacjonowania wybrał Kaukaz (Lagodechi w Gruzji), którym był zafascynowany. W 1862 r., już jako cywil, wyjechał badać przyrodę Persji. Po powrocie, w związku z sytuacją po powstaniu styczniowym, został aresztowany pod zarzutami politycznymi i skazany na 6 lat zesłania, z którego zwolniono go w 1867 r. W 1878 r. powtórnie prowadził badania w Persji. W tym samym roku został też leśniczym w Lagodechi, którym był aż do emerytury, tj. do 1897 r. Pod swoją pieczą miał rozległe obszary Kachetii i Dagestanu z górami Wielkiego Kaukazu. Prowadził badania przyrodnicze, dostarczał polskim i zagranicznym muzeom okazy botaniczne i zoologiczne. Podjął też próby zdobycia kilku wysokich szczytów Kaukazu i Persji. W wyniku jego starań Aleksy II utworzył w rejonie Lagodechi, w paśmie Wielkiego Kaukazu, pierwszy w Rosji obszar chroniący przyrodę. Obecne Obszar Chroniący Przyrodę w Lagodechi, który powstał na bazie tego terenu nosi imię Ludwika Młokosiewicza.

Po śmierci górale przenieśli ciało Aleksandra Młokosiewicza przez góry około 100 km do Lagodechi, gdzie na miejscowym cmentarzu znajduje się jego grób. Był on i jest nadal postacią bardzo znaną i szanowaną w Gruzji. W Polsce wiedza o nim jest jeszcze niewielka i ogranicza się do wąskiego grona specjalistów. Pamięć o Ludwiku Młokosiewiczu jest kultywowana przez administrację Obszaru Chroniącego Przyrodę Lagodechi i społeczność lokalną, o czym świadczy tablica pamiątkowa na budynku parku i bramie dendrarium oraz opis jego dokonań w pomieszczeniach budynku administracji parku narodowego. W Lagodechi istnieje stowarzyszenie polonijne Dom Polski im. Ludwika Młokosiewicza, a jedna z ulic nosi jego imię. Pamięć o tej niezwykłej postaci została również przywrócona w ramach projektu rewitalizacji dendrarium.

Dendrarium w Lagodechi (Gruzja)

Dendrarium Ludwika Młokosiewicza zajmuje obszar 4 ha. Położone jest w Lagodechi w regionie Kachetia w północno-wschodniej Gruzji. Leży na terenie administrowanym przez Obszary Chroniące Przyrodę w Lagodechi (odpowiednik polskiego parku narodowego). Znajduje się w północno-wschodniej części miasta, od zachodu i południa sąsiaduje z zabudowaniami jednorodzinnymi i od tych stron jest ogrodzony. Od północy płynnie przechodzi w park miejski, który z kolei sąsiaduje z boiskiem sportowym i Ogrodem Bohaterów Wojny Ojczyźnianej, tworząc cały kompleks rekreacyjno-sportowy. Od zachodu graniczy z rzeką Lagodechiskhevi, bezpośrednio za którą znajduje się już zalesione zbocze masywu gór Wschodniego Zakaukazia. Na granicy parku i rzeki wybudowany jest kamienny mur.

Powstanie dendrarium związana jest ściśle z zamiłowaniami i losami Ludwika Młokosiewicza. Odbywając w latach 1853-1861 służbę wojskową w carskim Pułku Grenadierów Tyfliskich, w tzw. „Ciepłej Syberii” w Lagodechi, uzyskał zgodę na urządzenie ozdobnego parku przy garnizonie (dzisiejsze centrum miasta Lagodechi), do którego sprowadził sadzonki i nasiona drzew i krzewów, również spoza Kaukazu.

Park został niestety całkowicie zniszczony przez rosyjskich żołnierzy. Po późniejszej wyprawie do Persji, zesłaniu do guberni woroneskiej i powrocie do Polski, przyjechał ponownie do Lagodechi w 1867 roku. Osiedlił się wtedy na uboczu, w miejscu obecnego dendrarium, gdzie zbudował drewniany dom i kontynuował eksperymenty z zagranicznymi roślinami, mogącymi służyć mieszkańcom Kachetii. Utworzony przez niego przydomowy ogród pełnił funkcje wypoczynkowe, użytkowe i eksperymentalne. Młokosiewicz gromadził zarówno ozdobne drzewa i krzewy, jak i rośliny użytkowe, a wiele z nich wprowadził do uprawy wśród okolicznych rolników i sadowników, przyczyniając się tym samym do rozwoju regionu i polepszenia życia jego mieszkańców. Prowadził liczne badania, organizował wyprawy przyrodnicze po Kaukazie i okolicznych krajach, współpracował z wieloma ośrodkami naukowymi i botanikami w Europie i Rosji, odkrył około 30 nowych gatunków roślin i zwierząt. Do gatunków noszących do dzisiaj nazwisko Młokosiewicza należą cietrzew kaukaski (Lyrurus mlokosiewiczi), piwonia Młokosiewicza (Paeonia mlokosewitschii) i Orobanche mlokosiewiczii.

Bardzo ważnym okresem jego życia było piastowanie funkcji leśniczego w latach 1879-1897 na rozległych obszarach Kachetii, w skład którego wchodziło część pasma Wielkiego Kaukazu. Swoimi działaniami przyczyniał się do ochrony dzikiej przyrody, czego wyrazem było ustanowienie (już po jego śmierci) pierwszego na terenie Carskiej Rosji terenu chroniącego przyrodę. Wyrazem uznania jego zasług było ofiarowanie Ludwikowi Młokosiewiczowi po przejściu w stan spoczynku gruntów, na których zlokalizowane jest obecnie dendrarium, którym do końca lat 80 XX wieku opiekowała się wnuczka Ludwika - Zoja Młokosiewicz.

Nie powstały prawdopodobnie żadne materiały kartograficzne dokumentujące układ przedmiotowego ogrodu. O roślinach rosnących w nim wspominają jedynie wyrywkowo różne artykuły i wspomnienia o Młokosiewiczu z przełomu XIX i XX wieku. Zebrał je i usystematyzował urodzony w Lagodechi badacz niezależny historii tego terenu Piotr Zgonnikow w artykule z 2021 roku pt. „Co rosło w ogrodzie Ludwika Młokosiewicza?”. Według Zgonnikowa w swym ogrodzie Młokosiewicz w latach 1869-1895 zgromadził około 65 gatunków roślin, głównie drzew, które miały znaleźć różnorakie zastosowanie w regionie Kachetii. Po weryfikacji nazw w ramach projektu rewitalizacji dendrarium i wyeliminowaniu kilku synonimów, ich liczbę zredukowano do 61, plus 17 gatunków roślin sadowniczych. Według Zgonnikowa do dziś dotrwali przedstawiciele 11 gatunków. Ponadto drzewa i krzewy roślin sadowniczych takich jak maliny, agrest, porzeczki, leszczyna, orzech włoski, jabłonie, grusze, granat, figi, śliwki, wiśnie, brzoskwinie, winogrona, unabi (jujuba), morwa, morela i pigwa.

Dendrarium w chwili rozpoczęcia projektu było niemal całkowicie zaniedbane. Starodrzew z czasów Młokosiewicza z racji wieku jest już coraz bardziej nieliczny i w różnym stanie zdrowotnym. Obok starodrzewu park porastają młodsze drzewa, prawdopodobnie z samosiewu, w większości w dobrej kondycji. Rośnie tu kilkadziesiąt sztuk drzew w wieku ponad 130 lat, posadzonych przez Ludwika Młokosiewicza oraz wiele innych ciekawych okazów. Wiele z nich przedstawia ogromną wartość przyrodniczą, a całość założenia ma także znaczenie kulturowe i historyczne. Dendrarium jest ogrodzone, wyposażone w tablice informacyjne. Teren ten wymagał jednak renowacji i pielęgnacji. Rosło tu wiele dzikich zadrzewień i zakrzaczeń. Potrzebne były tabliczki z opisami gatunków drzew i infrastruktura poprawiająca udostępnienie terenu i informacyjna. Niezbędne było wykonanie prac porządkowych na całym terenie dendrarium. Konieczne były także prace z zakresu dokumentowania stanu i bogactwa przyrodniczego dendrarium oraz działania informacyjne i promocyjne, zarówno na miejscu, jak i w Polsce.

Geneza projektu rewitalizacji arboretum

Początki projektu rewitalizacji dendrarium Ludwika Młokosiewicza w Gruzji związane były z działalnością Stowarzyszenia „Rada Ogrodów Botanicznych i Arboretów w Polsce” (ROBiA). Jest to organizacja pozarządowa koordynująca całokształt działalności ogrodów botanicznych i arboretów w skali ogólnopolskiej. Rada działa na rzecz zachowania gatunków rzadkich i zagrożonych, tworzy regionalne banki nasion, inicjuje, obejmuje patronatem i podejmuje wspólne badania naukowe. Do jej zadań należy m.in. udzielanie pomocy i wspomaganie rozwoju ogrodów botanicznych i arboretów, podejmowanie działań interwencyjnych w kraju i na świecie oraz szeroko zakrojona współpraca mająca na celu ochronę zasobów przyrodniczych i bioróżnorodności świata roślin. Stowarzyszenie zrzesza przedstawicieli około 40 ogrodów i arboretów, tworząc tzw. krajową sieć ogrodów botanicznych, w tym arboreta w Marculach, Rogowie i Zielonce.

We wrześniu 2018 roku Radosław Koniarz - jako pełnomocnik/reprezentant ROBiA, wziął udział w konferencjach „Ogrody Botaniczne na Zakaukaziu - problemy i perspektywy” oraz „Wpływ środowiska naturalnego na zdrowie człowieka” zorganizowanych w dyrekcji Obszaru Chroniącego Przyrodę w Lagodechi przez Związek Polonii Medycznej w Gruzji. W trakcie tych wydarzeń Radosław Koniarz poruszył sprawę rewitalizacji dendrarium, które założył nasz rodak - Ludwik Młokosiewicz. W przygotowanej prezentacji przedstawił ogólną koncepcję odtworzenia dendrarium. Podpisano wówczas dwa listy intencyjne. Pierwszy pomiędzy Radą Ogrodów Botanicznych i Arboretów w Polsce, a Związkiem Polonii Medycznej w Gruzji, a drugi pomiędzy Staropolskim Towarzystwem Przyrodniczo Leśnym „Kotyzka”, a Domem Polskim im. Ludwika Młokosiewicza w Lagodechi. Dało to początek idei projektu rewitalizacji dendrarium, który w latach 2021-2022 zrealizowano dzięki środkom pozyskanym z Narodowego Instytutu Polskiego Dziedzictwa Kulturowego za Granicą „Polonika”, a także wsparciu Lasów Państwowych.

Celem rewitalizacji dendrarium było przywrócenie podstawowej funkcjonalności dendrarium z możliwością jego dalszego rozwoju; zabezpieczenie materialnego dziedzictwa pozostałego po Ludwiku Młokosiewiczu – jego życia, pracy i prowadzonych doświadczeniach botanicznych; udostępnienie dendrarium do zwiedzania szerokiemu gronu turystów z całego świata oraz udostępnienie terenu mieszkańcom jako miejsca rekreacji, wypoczynku i edukacji. Obecne dendrarium jest żywym pomnikiem życia i dokonań Ludwika Młokosiewicza. Dzięki wykonanym pracom dziedzictwo to zostanie zachowane.

Prace pierwszego etapu projektu rewitalizacji dendrarium

W trakcie pierwszego etapu projektu w 2021 roku, wykonano prace terenowe pozwalające na analizę stanu dendrarium i opracowanie założeń rewitalizacji.

Przeprowadzono pomiary terenowe, konieczne do utworzenia mapy poglądowej opracowywanego obszaru. Wykonano szczegółową inwentaryzację drzew i krzewów. Określono ich przynależność taksonomiczną i położenie GPS. Wykonano podstawowe pomiary dendrometryczne (średnica pnia na wys. 130 cm, wysokość drzewa, średnica korony, zwarcie korony) oraz oceniono stan zdrowotny i określono wartość przyrodniczą. Dla każdego drzewa sporządzono metrykę. Dla szczególnie wartościowych okazów drzew wykonano ekspertyzę dendrologiczną z użyciem tomografu sonicznego. Wykonano analizę chemiczną gleb terenu opracowania. Na podstawie przeprowadzonej inwentaryzacji drzewostanu sporządzono opis fitosanitarny oraz określono konieczne do wykonania zabiegi pielęgnacyjne. Na podstawie inwentaryzacji dendrologicznej powstał projekt gospodarki drzewostanem zawierający opis pielęgnacji i konserwacji drzew, który w sposób planowy pozwoli na utrzymanie terenu dendrarium. Opracowano również koncepcję zagospodarowania terenu. Ścieżki i strumyki, które licznie przecinają teren dendrarium, zostały naniesione na mapy. Oceniono stan zachowania infrastruktury i określono potrzeby w zakresie ścieżek oraz zakres prac porządkowych. Podsumowaniem był projekt koncepcyjny rewitalizacji i rozwoju dendrarium, który stanowił podstawę do drugiego etapu projektu. 

Zinwentaryzowano 156 pojedynczych drzew i 5 grup drzew - łącznie około 213 egzemplarzy należących do 31 gatunków. Jednym z celów inwentaryzacji było znalezienie i wyodrębnienie drzew pochodzących z czasów Ludwika Młokosiewicza, a szczególnie tych sprowadzonych i posadzonych przez niego. Badania wykonano na wytypowanych okazach drzew poprzez pobranie wywiertów świdrem Presslera. Pomiaru pobranych próbek dokonał dr Krzysztof Ufnalski w Instytucie Dendrologii PAN w Kórniku.

Dendroflorę parku można podzielić na 3 grupy biorąc pod uwagę kryterium pochodzenia drzew:

• drzewa oryginalnie posadzone przez Młokosiewicza i ich samosiew, 
• gatunki lokalnie występujące w ekosystemach wokół Lagodechi, w tym najstarsze okazy z czasów Młokosiewicza
• gatunki uprawiane w okolicy, które spontanicznie skiełkowały na terenie parku.
  

Najliczniej reprezentowanym gatunkiem na terenie parku jest grab wschodni (Carpinus orientalis). Zdecydowana większość jego egzemplarzy skupiona jest w północnej części parku. Z uwagi jednak na nieduże rozmiary wizualnie nie jest on dominującym gatunkiem. Tutaj zdecydowanie na pierwsze miejsce wysuwają się ogromne i rozłożyste okazy dębu szypułkowego w podgatunku iberyjskim (Quercus petraea ssp. iberica). Również liczne są drzewa hurmy kaukaskiej (Diospyros lotus) oraz grabu zwyczajnego (Carpinus betulus). Dużą grupę nad brzegiem rzeki Lagodechiskhevi stanowią drzewa topoli szarej (Populus x canescens). Rosną one wzdłuż wschodniej granicy parku w jego najbardziej niedostępnej części, stąd trudno jest określić ich dokładną liczbę.

Analizując drzewostan parku pod kątem danych historycznych na temat ich uprawy przez Młokosiewicza należy zwrócić uwagę na występowanie tam gatunków egzotycznych, nie podawanych przez żadne źródła archiwalne, jak Maclura pomifera czy Carya tomentosa. Ten drugi gatunek zapewne sprowadzony był jako pekan (Carya illinoensis) i dotychczas nie jest zweryfikowany taksonomicznie. Podobnie bambus rosnący na terenie ogrodu to Phyllostachys, ale z pewnością nie P. nigra, jak podają dane z archiwów. Niektóre z egzotycznych drzew wyglądają na wyraźnie młodsze niż ponad stuletnie, a więc pochodzące z późniejszych lat – są to Acer heldreichii ssp. trautvetteri i Zelkova carpinifolia, które na terenie parku musiały być specjalnie posadzone. Ciekawostką jest również okaz głogu Crataegus x zangezura nothossp. Zangezura, rzadki, dotychczas nie notowany z tego obszaru Gruzji mieszaniec wymieniony w Czerwonej Księdze Roślin Republiki Armenii. Wątpliwe jest, by został w parku umyślnie posadzony przez Młokosiewicza, gdyż po raz pierwszy został opisany w 1939 roku.
Kolejną osobliwością jest „dwunożny” okaz dębu iberyjskiego (Quercus petraea ssp. iberica) – drzewo o dwóch pniach zrośniętych w jeden na wysokości ok. 1,1 m. Analiza dendrochronologiczna wykazała, że jest to okaz z czasów Młokosiewicza.

Prace drugiego etapu projektu rewitalizacji dendrarium

Drugi etap projektu został zrealizowany w 2022 roku i polegał na realizacji wniosków opracowania będącego efektem pierwszego etapu - wytycznych konserwatorskich dotyczących dendroflory parku i projektu koncepcyjnego rewitalizacji dendrarium. Realizowano także prace z zakresu dokumentowania stanu i bogactwa przyrodniczego parku oraz działania promocyjne i informacyjne.

Efektem wykonanych prac jest przywrócenie podstawowej funkcjonalności dendrarium z możliwością jego dalszego rozwoju. Zabezpieczono materialne dziedzictwo pozostałe po Ludwiku Młokosiewiczu – jego życiu, pracy i prowadzonych doświadczeniach botanicznych. Teren dendrarium udostępniono do zwiedzania szerokiemu gronu turystów z całego świata oraz mieszkańcom jako miejsce rekreacji, wypoczynku i edukacji przyrodniczej. Ogród został przystosowany do pełnienia funkcji parku publicznego, atrakcji turystycznej i miejsca pamięci naszego wybitnego rodaka.

Ogromne znacznie ma upowszechnianie wiedzy o wyjątkowości ogrodu i znaczeniu zachowanej tu kolekcji drzew dla Gruzji. Rosnące w nim gatunki drzew, a szczególnie te egzotyczne, stanowiące przedmiot eksperymentów, stanowią świadectwo działalności naukowej i najważniejszą materialną pamiątkę po Ludwiku Młokosiewiczu. Dzięki wykonanym działaniom w ramach obu projektów rewitalizacji dendrarium, mają one szanse przetrwać dłużej w dobrym stanie.

Pierwszym etapem prac rewitalizacyjnych drugiego etapu było usunięcie zarośli z użyciem narzędzi ręcznych i mechanicznych. Jeżyna, kolcowój (Smilax excelsa), bluszcz Pastuchowa (Hedera pastuchowii), szkarłatka amerykańska oraz samosiewy innych drzew i krzewów porastały niemal całość parku na wysokość ok. 2 m, w tym główne ścieżki. Uniemożliwiały one dostęp do wielu części ogrodu, poza wydeptanymi ścieżkami.

Jedynie od strony zachodniej, gdzie ogród sąsiaduje z dość dużą, prywatną posiadłością ogrodzoną litym murem, w bezpośrednim jego sąsiedztwie zarośla jeżyn były nieco wykoszone. Dla zachowania efektu w kolejnych latach kilkukrotne koszenie jeżyn i kolcowojów powinno być kontynuowane, powinno być także realizowane neutralizowanie pozostałych w ziemi karp przy użyciu dostępnych i dozwolonych środków chemicznych. Prace wykonano na blisko 1 ha powierzchni, a cały materiał po koszeniu został zgrabiony i wywieziony. Dzięki temu odsłonięto poszczególne okazy drzew i możliwe stało się również użytkowanie ścieżek. Po oczyszczeniu terenu ogrodu z zarośli uzupełniono inwentaryzację dendrologiczną o obszary dotychczas niedostępne wraz z aktualizacją mapy drzew i krzewów. Zebrano też kilkadziesiąt worków śmieci, dzięki czemu przebywanie w dendrarium stało się przyjemniejsze.

Prace pielęgnacyjno-konserwatorskie dotyczące drzew

Równolegle z usuwaniem ekspansywnych zarośli wykonano zabiegi arborystyczne, zgodnie z wytycznymi określonymi w projekcie gospodarki drzewostanem. Celem zabiegów pielęgnacyjno-konserwatorskich było zachowanie w jak najlepszej kondycji najcenniejszych okazów drzew oraz wykonanie pozostałych działań opisanych w zaleceniach. Usunięto martwe i obumierające konary oraz wykonano działania mające na celu poprawę statystyki konarów i całych drzew przez założenie specjalistycznych wiązań w koronach drzew. Prace wykonali wykwalifikowani arboryści z użyciem specjalistycznego sprzętu, poruszając się na linach, część prac wykonano także z podnośnika.

Informacja o dendrarium i udostępnienie turystyczne

W ramach projektu rewaloryzacji dendrarium zamontowano dwie duże tablice informacyjne opisujące ogród, jego twórcę i znaczenie wykonanych przez Młokosiewicza badań oraz zawierające mapy drzew występujących w dendrarium z trasami turystycznymi (szlak pieszy i trasa samochodowa) prowadzącymi do dendrarium. Tablice zostały zamontowane przy budynku administracji Obszarów Chroniących Przyrodę oraz przy bramie stanowiącej wejście do dendrarium. Dzięki temu odwiedzający park narodowy będą mogli dowiedzieć się o istnieniu tego niezwykle ciekawego obiektu przyrodniczo-kulturowego. Wyznaczono i oznakowano także szlak pieszy w terenie (biało-niebieskie znaki na drzewach lub skałach). Dzięki temu możliwe jest zwiedzanie dendrarium trasą rozpoczynającą się od siedziby administracji parku, przez park miejski, dalej w dendrarium szlak biegnie ścieżkami umożliwiając podziwianie najciekawszych okazów drzew.

Przy wybranych i najbardziej reprezentatywnych egzemplarzach drzew rosnących przy najintensywniej uczęszczanych ścieżkach, zamontowano 30 tabliczek z nazwami gatunkowymi wraz z podstawowymi informacjami o ich znaczeniu, pochodzeniu i uprawie oraz eksperymentach prowadzonych na nich przez założyciela ogrodu. Dzięki temu odwiedzający dendrarium będą mogli dowiedzieć się jakie gatunki drzew rosną w dendrarium oraz które z nich pochodzą z czasów Ludwika Młokosiewicza. Już w trakcie montażu miejscowa ludność i turyści przychodzili i z uwagą czytali opisy drzew, oglądając jednocześnie okazy, które reprezentują dane gatunki. Tablice wykonano w trzech językach: gruzińskim, polskim i angielskim. Opracował je botanik, Piotr Banaszczak z Arboretum SGGW w Rogowie.

Podsumowanie

Podczas dwóch etapów tego przedsięwzięcia zinwentaryzowano szczegółowo całość drzewostanu i infrastruktury dendrarium, przywrócono jego funkcjonalność. Obecnie wyzwaniem jest utrzymanie efektów wykonanych prac, zwłaszcza usuwanie odrastających zarośli. Istotne będą też dalsze prace zmierzające do odtworzenia oryginalnego składu gatunkowego dendroflory ogrodu przez nasadzenia brakujących gatunków drzew i krzewów, które oryginalnie rosły w ogrodzie Młokosiewicza. Ważnym działaniem w ramach dalszej poprawy użyteczności parku dla zwiedzających będzie budowa ustabilizowanych alejek, montaż kładek biegnących przez strumyki oraz zakup ławek, lub innych form małej architektury ogrodowej. Bez wątpienia takie działania uatrakcyjnią jeszcze bardziej teren dla zwiedzających dendrarium, a jednocześnie przyczynią się do ochrony okazów drzew.

Partnerami projektu są instytucje i organizacje zajmujące się ochroną przyrody, ogrodami botanicznymi i pielęgnacją drzew: Obszary Chroniące Przyrodę w Lagodechi, Leśny Zakład Doświadczalny SGGW w Rogowie – Arboretum SGGW, Leśny Zakład Doświadczalny w Murowanej Goślinie Uniwersytetu Przyrodniczego w Poznaniu – Arboretum Leśne w Zielonce, Lasy Państwowe – Nadleśnictwo Marcule, Green Park sp. z o.o. Radomsko, P.H.U. „ABIES” sp. z o.o. z siedzibą w Zielonce.

Wspaniała inicjatywa - popieram z całych sił i promuję. Jeśli ktoś będzie w Gruzji na wycieczce to warto tam wstąpić i docenić pracę i wysiłek naszych ekspertów. Podeślijcie zdjęcia.